Steeds Vereenigd
Een meiavond in 1940. Het is stil in de Sint-Erasmusstraat. Enkel in drukkerij Morvic is nog beweging. Drukker Victor Crutzen is in de weer met het vermenigvuldigen van een pamflet. Hij gebruikt een oude drukpers want dit illegale drukwerk mag niet te traceren zijn. Het pamflet dient om de Antwerpenaren moed in te spreken na de Belgische capitulatie. Het is de frustratie over het recent geïnstalleerde bezettingsregime in Antwerpen die Crutzen drijft. De Eerste Wereldoorlog staat nog in zijn geheugen gegrift. Hij weigert zich dan ook neer te leggen bij een tweede Duitse inval. Tijdens de eerste maanden van de bezetting volgen verschillende losse pamfletten. Enkelen hiervan dragen al de titel ‘Steeds Vereenigd’. Ze zijn het startpunt van een van de bekendste sluikbladen uit het Antwerpse.
De Antwerpse sluikpers
De sluikpers is een van de eerste vormen van verzet die zich ontwikkelt in bezet België. De aanleiding is het verbod op het vrij verspreiden van gedrukte pers in mei 1940. Clandestiene bladen willen in de eerste plaats de bevolking een hart onder de riem steken. Ook bieden ze een forum om de Duitse bezetter en iedereen die met hem meeheult aan te klagen. Op deze manier hopen de auteurs hun lezers te inspireren tot verzet.
Antwerpen groeit doorheen de oorlog uit tot één van de belangrijkste centra van de sluikpers in Vlaanderen.
De eerste clandestiene pamfletten en sluikbladen in 1940 zijn initiatieven van individuen of kleine groeperingen uit burgerlijke milieus. Zij worden gedreven door patriottische gevoelens en een vast geloof in de geallieerde overwinning. Schoolvoorbeelden van dit soort bladen zijn De Vrijheid, Le Précurseur en Le Clan d’Estin. In 1941, na het vervallen van het Niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet-Unie, grijpt men ook in antifascistische milieus terug naar clandestiene pers. Zo verspreidt de Kommunistische Partij vanaf begin 1941 De Roode Vaan. Na haar oprichting in de zomer van hetzelfde jaar start het Onafhankelijkheidsfront met haar blad België Vrij. Clandestiene bladen zijn kwetsbaar. Door arrestaties of tekorten aan middelen houden de meeste verzetsbladen het maar een jaar vol. Slechts enkele Antwerpse clandestiene krantjes slagen erin het hoofd langer boven water te houden.
Voorpagina van het eerste nummer van België Vrij, het sluikblad van het Onafhankelijkheidsfront.
(Bron: K 118855:5, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Een van de weinige bladen die tijdens het volledige bezettingsregime blijft verschijnen, is Steeds Vereenigd – Unis Toujours. Het ontstaat in de dagen na de Belgische capitulatie in 1940. Ondanks een aantal onderbrekingen verschijnen er uitgaven tot mei 1944, niet minder dan 80 nummers.
De gebroeders Crutzen
Eind mei 1940 verzamelt Victor Crutzen, samen met zijn broer Charles, een groep gelijkgezinden rondom zich. Ze noemen zichzelf ‘Club Bezet’. Door middel van geweldloze acties willen ze mensen aansporen zich niet zomaar bij de bezetting neer te leggen. De Crutzens drukken en verspreiden pamfletten, karikaturen, foto’s van Leopold III en vervalste identiteitspapieren.
In januari 1941 besluit de groep over te gaan tot het uitgeven van een periodiek sluikblad.
Victor Crutzen publiceert de eerste uitgave van Steeds Vereenigd naar aanleiding van de overlijdensdatum van koning Albert I. Onder de titel prijkt steeds de slagzin ‘Voor een vrij België – Pour une Belgique libre’. In de begindagen bestaat Steeds Vereenigd voornamelijk uit zwarte lijsten die vermeende collaborateurs aanduiden. Verder bevat het blad artikelen over actuele gebeurtenissen en reacties op daden van de bezetter. Zo publiceert men in het vierde nummer een voorzichtig protest tegen het geweld in het Jodenkwartier op 14 april 1941. Ook roepen de auteurs enkele malen op tot kleine acties, zoals het niet-kopen van gecensureerde pers of het dragen van de driekleur op belangrijke symbolische dagen.
Reeds na de eerste uitgave heeft de bezetter Victor Crutzen bijna te pakken. Tijdens een onderzoek naar valse rantsoenbonnen doorzoeken Duitse politieagenten zijn drukkerij. Ze vinden er niets bezwarends maar fotograferen wel de letters die Crutzen gebruikt om het sluikblad te drukken. Die letters kan men dus niet meer gebruiken, waardoor de Crutzens een nieuwe drukker moeten vinden. De groep komt uit bij begrafenisondernemer Leon Ceulemans in Deurne. Hij drukt uitgaves 2 tot 10.
Oproep om, ter ere van de Belgische soldaten die sneuvelden in de oorlog tegen Duitsland, op 10 mei 1941 thuis te blijven en geen dagbladen te kopen.
(Bron: K 118855:50, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Typisch uitzicht van de eerste tien uitgaven van Steeds Vereenigd, opgesteld door de broers Crutzen.
(Bron: K 118855:50, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Slagzin uit het derde nummer van Steeds Vereenigd.
(Bron: K 118855:50, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Wissel van de wacht
Eind november 1941 houdt Steeds Vereenigd tijdelijk op te bestaan. Meerdere arrestaties treffen het groepje. Eerder die maand schrijft Frans Van Noten zijn pamflet ‘Antwoord aan de Feldkommandantur’. Een tussenpersoon overtuigt Victor Crutzen om deze tekst te reproduceren. Na het drukken en verspreiden van het vlugschrift, arresteert de Sipo-SD iemand met het pamflet op zak. Deze leidt de Duitse agenten uiteindelijk naar de bron. Zowel Victor Crutzen als Frans Van Noten vallen in Duitse handen. Enkele dagen later komt ook Charles Crutzen op de radar van de Sipo-SD door het verspreiden van een karikatuur van Hitler. Men brengt beide broers onder in Duitse gevangenissen. Enkel Victor Crutzen keert na de oorlog terug. Ook Ceulemans krijgt bezoek van de Duitse politiediensten, gelukkig zonder gevolg. Hierna trekt hij zich terug als drukker. Door deze gebeurtenissen valt de groep rond Steeds Vereenigd uiteen. Er volgen vier maanden radiostilte. In maart 1942 beslist verzetsgroep de Witte Brigade, die deels betrokken was bij de groep rond de Crutzens, om Steeds Vereenigd opnieuw te laten verschijnen.
Witte Brigade
Bij de heruitgave door de Witte Brigade verandert het uitzicht van het sluikblad. In plaats van drukken, stencilt de Witte Brigade het krantje. Men vervaardigt de tekst op een typemachine en reproduceert die door middel van een sjabloon. Het voordeel is dat het voor de politie moeilijker is de gebruikte apparatuur te achterhalen. Met deze techniek kan men wel slechts een kleine oplage verkrijgen. Het krantje bestaat vanaf nu uit één enkel blad, langs beiden zijden bedrukt. Aanvankelijk vullen de auteurs dit vooral met zwarte lijsten. Later neemt het belang hiervan af en publiceren de auteurs lijsten van leden die financiële steun bieden aan de verzetsgroep en haar blad. Hiervoor doet men telkens beroep op schuilnamen of cryptische beschrijvingen om geen leden te verraden. Daarnaast schrijven hoofdman Marcel Louette en co teksten en leuzen om het patriottisme bij de lezers aan te wakkeren en de wreedheid van de Duitse bezetter onder de aandacht te brengen.
Vanaf de heroprichting door de Witte Brigade krijgt Steeds Vereenigd dit uitzicht doordat de uitgaven nu gestencild zijn.
(Bron: K 118855:50, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Artikel uit uitgave nummer 23. (Bron: K 118855:50, Collectie Stad Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.)
Tussen maart 1942 en juni 1944 verschuift de verantwoordelijkheid voor het drukken van Steeds Vereenigd telkens opnieuw wanneer de Sipo-SD leden van de Witte Brigade arresteert.
Kort na de arrestatie van Marcel Louette op 9 mei 1944 verschijnt het laatste nummer. Daarna zal het clandestiene blad ophouden te bestaan. Na de bevrijding in december 1944 start de vereniging Witte Brigade/Fidelio met een tijdschrift voor haar leden. Ook dit blad draagt de titel Steeds Vereenigd. Toch ziet de vereniging het niet als een rechtstreekse verderzetting van het sluikblad. Men begint de uitgaven opnieuw te nummeren. Het tijdschrift dooft uit in 1961, maar men herneemt het in 1985. De laatste uitgave verschijnt in 2017.
Meer weten over sluikpers?
Zowel de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience als het CEGESOMA beschikken over een ruime digitale collectie aan sluikpers.
Voor meer informatie kan u terecht op de volgende sites:
https://www.consciencebibliotheek.be/nl/pagina/clandestiene-pers-wo-ii
https://warpress.cegesoma.be/