8 mei 1945: Nazi-Duitsland geeft zich over

Een belangrijke maand

10 mei 1940 valt het Duitse leger België binnen, de start van een korte veldtocht, gevolgd door een lange bezetting. Vijf jaar later loopt deze ingrijpende periode definitief ten einde. Op 8 mei 1945 geeft nazi-Duitsland zich finaal over aan de geallieerde strijdkrachten. Net als in de rest van Europa, barst in Antwerpen die dag een groot overwinningsfeest los.

Maar er is ook een keerzijde aan dit feestgedruis. Voor heel wat Antwerpenaren valt er op V-dag namelijk nog niet veel te vieren. Hoewel er die dag officieel een einde aan de oorlog komt, bevinden vele weggevoerden en gevangenen zich nog ver van huis.

Na lang wachten …

Het einde van de oorlog leek zo dichtbij na de bevrijding van de stad op 4 september 1944. Maar kort daarna loopt de opmars van de geallieerden vast. Pas een half jaar later, eind maart 1945, slagen de geallieerde legers er in de Rijn over te steken en verder richting Berlijn te trekken. Ondertussen verovert het Russische leger gestaag Oost-Europa. Begin 1945 bevrijden zij Polen waarna ook voor hen de weg naar Berlijn open ligt.
13 april 1945. Antwerpenaren lezen iedere dag vol ongeduld de krant, luisteren naar elk radiobericht. Al zeven maanden lang volgen ze de geallieerde troepen die stap voor stap dieper het Derde Rijk binnentrekken. Die dag koppen de kranten dat zowel de Amerikaanse als Russische legers aan de laatste etappe naar Berlijn begonnen zijn. Het is nu een kwestie van weken, misschien zelfs dagen.

... eindelijk terug vrede.

Op 7 mei 1945 verspreiden de eerste geruchten over de Duitse capitulatie zich door de stad. Die ochtend tekent de Duitse generaal Alfred Jodl (Adolf Hitler heeft een week eerder zelfmoord gepleegd) in Reims de onvoorwaardelijke overgave aan de geallieerden. Een dag later bekrachtigen ze deze capitulatie nogmaals in Berlijn. In Antwerpen verspreidt het provinciebestuur affiches. De Antwerpse gouverneur Georges Holvoet kondigt officieel aan dat er een einde aan de oorlog is gekomen. Aan de huizen verschijnt de Belgische driekleur.

Dinsdag 8 mei 1945, overal leeft het besef dat dit een bijzondere dag wordt. ’s Middags krijgen de Sinjoren te horen dat zij op zo’n heugelijke dag niet moeten werken. Iedereen keert huiswaarts. De trams stoppen met rijden. De regen die ’s ochtends voor een grijze sfeer zorgde, maakt later plaats voor een stralende zon. Een enorme volkstoeloop vult de Grote Markt en de omliggende straten. Kranten beschrijven de vreugdetaferelen:

‘Al wat beenen had was op straat. … We waren bijna vergeten dat men in Antwerpen zo kon feesten.’ (Gazet van Antwerpen, 11 mei 1945)

‘Wat zag de Groote Markt er prachtig, stralend en indrukwekkend uit. Een overweldigende menschenmassa stond er opeengepakt, tot in de omliggende straten toe, terwijl alle vensteropeningen ingenomen waren, zelfs op de daken hadden de Sinjoren plaats genomen.’ (De Nieuwe Gazet, 11 mei 1945)

De keerzijde van de medaille

Het vieren van de vrede is tegelijk het vieren van de ondergang van nazi-Duitsland. De pijnlijke nederlaag in 1940, het brutale bezettingsregime en het bijzonder hoge aantal oorlogsslachtoffers hebben diepe wonden geslagen. Bij het einde van de oorlog heerst er dan ook woede en wrok tegenover de gewezen Duitse vijand en zij die met hem meeheulden. De toespraak van burgemeester Camille Huysmans is strijdvaardig:

‘Voor de tweede maal, gedurende een periode van minder dan 50 jaar, hebben de Duitschers het aangedurfd hunnen waanzinnige droom te verwezenlijken: den droom hunne heerschappij te vestigen over de gansche wereld. Duitschland werd verslagen, daarvoor, in 1918. Duitschland is nu verslagen, daarvoor, in 1945.’

Begrafenisstoet voor Hitler

Ook tijdens het feestgedruis schemert de haat tegen het naziregime door. Op verschillende plekken in de stad hangen feestvierders poppen op, aangekleed als Hitler. Die scheuren ze kort erna symbolisch aan flarden. De volgende dagen organiseren groepjes Antwerpenaren een begrafenisstoet voor Hitler doorheen hun wijk, die gepaard gaat met de nodige komedie en ironie.

Nog geen definitief einde

Feestvierende massa’s en uitbundige vreugdetaferelen domineren onze beeldvorming over het einde van de oorlog. Alleen is dit maar één kant van het verhaal. Voor veel Antwerpenaren is het ook een periode van ongeduldig wachten op nieuws van weggevoerde familieleden of geliefden. Voor hen is de Dag der Overwinning niet zozeer een feest. Het is vooral een zoveelste dag bang afwachten. Antwerpenaar Georges Van Rijckel schrijft in zijn dagboek:

‘Au lieu de me réjouir, hier, de l’armistice, j’ai pleuré une bonne fois avec Alex et Juliette l’absence de leur fils. Déporté en Allemagne depuis dix-huit mois, il n’a plus donné de ses nouvelles, ce suie provoque une inquiétude folle chez sa pauvre maman. Ainsi, les absents nous gâtent la joie de la libération.’

Vrij vertaald: ‘In plaats van me gisteren te verheugen over de wapenstilstand, heb ik gehuild met Alex en Julia over de afwezigheid hun zoon. Hij is al anderhalf jaar geleden gedeporteerd naar Duitsland, sindsdien is er van hem geen nieuws meer ontvangen. Zijn arme moeder wordt gek van angst. De afwezigen ontnemen ons de vreugde van de bevrijding.’

Schokgolf

Het overwinningsfeest gaat volledig voorbij aan de Antwerpenaren die zich nog in Duitsland bevinden. De geallieerde legereenheden bevrijden het merendeel van de concentratiekampen in het voorjaar van 1945. Wat zij daar aantreffen is onvoorstelbaar. Het nieuws over de gruwel in de kampen gaat als een schokgolf door Europa. De terugkeer van gedeporteerde Joden, politiek gevangenen, verplicht tewerkgestelden, verzetslui, werkweigeraars en andere slachtoffers komt maar langzaamaan op gang. De repatriëringsdiensten doen wat ze kunnen, maar het proces verloopt moeizaam door de chaotische situatie in Duitsland. Vele teruggekeerden zijn door de ontberingen en lange lijdensweg voor het leven getekend.

Spanningen

Het nieuws over de wreedheid in de kampen en over zij die het niet overleefden, leidt in Antwerpen tot spanningen. Velen richten hun verontwaardiging tegen de plaatselijke collaborateurs. Toch mondt deze geladen situatie in Antwerpen niet uit in een nieuwe golf van collectieve sancties en geweld tegen Duitsgezinden, zoals dit tijdens de Bevrijdingsdagen in september 1944 wel gebeurde. In mei en juni 1945 grijpen individuen voornamelijk terug naar kleinere en anonieme acties. Zo bekladden ze de gevels van (vermeende) collaborateurs met hakenkruizen en bedreigingen.

Een nieuw hoofdstuk

9 mei 1945. De Antwerpenaar ontwaakt na een nacht vol feestgedruis. De viering van de overwinning zal nog een hele week duren. Daarna keert men terug naar de dagelijkse realiteit. Nu kan de overwinning in vrede overgaan. De heropbouw kan beginnen.

‘Wij hebben den oorlog gewonnen. Nu is het tijd den vrede te veroveren, in eene wereld van gelijkheid, vrijheid en broederlijkheid.’ (Camille Huysmans, 8 mei 1945)