Wie door de Montensstraat in Borgerhout wandelt, bemerkt al gauw de enorme muurschildering op de zijgevel van een appartementsgebouw. Het is het portret van Mala Zimetbaum, een jonge Joodse vrouw uit Borgerhout die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog verzet tegen de Duitse bezetter en sterft in Auschwitz. Haar verhaal komt aan bod in de tentoonstelling ‘Luister. Verhalen gevonden in de stad’, die je tot 27 augustus 2023 kunt bezoeken in het MAS. Wie was deze bijzondere vrouw?
Op 26 januari 1918 is het feest bij de familie Zimetbaum in Brzesko, een stadje op ongeveer 50 km van Krakau in het zuiden van het huidige Polen. Daar wordt immers een vijfde kind geboren in het gezin van Pinkas Zimetbaum false Hartman en Chaje Schmelzer. Het meisje krijgt de naam Malka, maar wordt in de omgang vaak met ‘Mala’ aangesproken. Ze heeft nog twee zussen, Gitla en Merjem Jachwet en twee broers, Salomon Rubin ‘Salo’ en Jehuda Etusch ‘Jidel’. Jidel sterft als kind.
Immigrant
In 1924 zoekt Pinkas zijn geluk in Duitsland, maar twee jaar later arriveert hij in België. Zijn gezin volgt hem. De Zimetbaums verhuizen geregeld in de Antwerpse agglomeratie, maar vestigen zich uiteindelijk in de Marinisstraat nummer 7 in Borgerhout. Pinkas noemt zich koopman. Maar in de praktijk komt daar weinig van terecht, omdat hij op dat ogenblik al zo goed als blind is. Van wat hij verdient, kan het gezin niet leven. Zo gauw het kan, gaan de kinderen dan ook werken in de diamanthandel en -industrie, om hun bijdrage te leveren tot het gezinsinkomen.
De familie Zimetbaum vestigt zich dus in België, samen met duizenden Oost-Europese, vooral Poolse volksgenoten. Dat heeft zeker te maken met de beperkende migratiewetten die de Verenigde Staten in 1921 en 1924 uitvaardigen. Vooral in de jaren 1928 en 1929 is de toestroom groot. Zijn het de benarde economische omstandigheden die het gezin ertoe brengen naar België te emigreren? Is het latente antisemitisme de oorzaak? Pogroms en anti-Joodse economische overheidsmaatregelen werken de migratie ongetwijfeld in de hand.
Op 22 juni 1942 wordt Mala Zimetbaum opgepakt in Antwerpen. Twee jaar later zal ze sterven in Auschwitz.
Geen hogere studies
De jonge Mala gaat zoals alle kinderen naar school. Ze blijkt een verstandige meid en blinkt uit in wiskunde en talen. Als adolescente sluit ze zich aan bij de Hanoar Hatzioni, een zionistische jongerenorganisatie, opgericht in 1926 in Tel Aviv.
De zorgwekkende financiële situatie van het gezin Zimetbaum zorgt ervoor dat Mala geen hogere studies kon aanvatten. Ze volgt wel nog een aantal vormingscursussen. Intussen gaat ze aan het werk, als kapster en als naaister bij Huis Lilian, een gereputeerde modezaak in de Albert Grisarstraat. Later werkt ze nog als diamantbewerkster en tenslotte als vertaalster-secretaresse bij de American Diamond Company, een van de vele diamantbedrijven in Antwerpen. Kort voor de oorlog leert Mala de 19-jarige Charles Sand kennen. Vriendschap groeit in de loop van de maanden uit tot liefde en vermoedelijk einde 1940 wordt de verloving aangekondigd.
Auschwitz
Intussen loopt het Duitse leger in mei 1940 België onder de voet en is het land bezet. Vanaf het najaar van 1940 gelden verschillende anti-Joodse maatregelen. Mala beseft dat het gevaarlijk wordt voor de Joodse bevolking van Antwerpen en zoekt een onderduikadres voor de familie in Brussel. Bij haar terugkeer met de trein uit de hoofdstad wordt ze op 22 juli 1942 samen met een 160-tal Joodse lotgenoten gearresteerd. Dit is de eerste razzia in en rond het Centraal Station.
Mala moet naar het Sammellager in de Dossinkazerne in Mechelen. Daar moet ze meewerken aan het registreren van Joden die daar arriveren. Mala ziet de kans om berichten en sieraden naar familieleden van geïnterneerden te smokkelen en kinderen van de deportatielijsten te schrappen. Vanuit de Dossinkazerne vertrekt ze op 14 september 1942 met het 10de konvooi naar Auschwitz. Op de transportlijst met 1048 namen heeft ze nummer 999. Haar beide ouders worden nadien ook opgepakt en via Mechelen naar Auschwitz getransporteerd met het 18de konvooi. Bij aankomst, drie dagen later, verdwijnen ze in de gaskamers.
Medegevangenen helpen
De selectie van de nieuwe gedeporteerden in Auschwitz is hard. Slechts 230 mannen en 101 vrouwen van Mala’s konvooi kunnen blijven, terwijl de anderen naar de gaskamers worden afgevoerd. Mala krijgt gevangenenummer 19880 en belandt in Birkenau. Daar bemachtigt ze een geprivilegieerd baantje als koerier en vertaler, wegens haar talenkennis. Ze spreekt immers Nederlands, Duits, Pools, Frans, Engels en Jiddisch. Daarmee heeft Mala binnen het kamp een relatieve vrijheid. Die gebruikt ze om minder fortuinlijke medegevangenen te helpen en te steunen, met voedsel, kleding en geneesmiddelen die ze links en rechts kan bemachtigen. Voorts kan ze zwakke personen aan lichtere arbeid helpen en zieken waarschuwen voor op handen zijnde selecties, zodat ze zich zo gezond mogelijk kunnen presenteren.
Kunstenaar Joachim Lambrechts maakte de muurschildering ter nagedachtenis van Mala Zimetbaum.
Ontsnapt en weer opgepakt
Einde 1943 of begin 1944 leert ze de Poolse gevangene Edward ‘Edek’ Galiński kennen. Die is al in juni 1940 met het eerste gevangenentransport in Auschwitz gearriveerd en draagt gevangenennummer 531. Hij werkt in het kamp als monteur. Samen met een andere gevangene beraamt hij een ontsnappingspoging. Wanneer zijn kameraad niet meekan, vraagt Edek Mala of ze bereid is mee te doen. Mala stemt in.
Op 24 juni 1944 ontsnappen ze. Edek draagt het uniform van een SS-officier die Mala als gevangene begeleidt. Op 6 juli worden ze echter weer opgepakt in de buurt van de grens met Slowakije en naar Auschwitz teruggebracht. De nazi’s ondervragen en folteren hen, maar ze verraden hun helpers onder de kampgevangenen niet. Daarop worden ze ter dood veroordeeld.
Waarschijnlijk – er zijn geen officiële documenten over hun dood en de getuigenissen spreken elkaar tegen – worden beiden op 15 september 1944 ter dood gebracht. Mogelijk gebeurt de terechtstelling van Mala in aanwezigheid van de vrouwelijke gevangenen als voorbeeld en ter afschrikking. Mala slaagt er in met een verborgen scheermes een van haar polsen over te snijden. Daarna slaat ze een SS-bewaker die het mes wil afnemen in het gezicht. Mala wordt weggevoerd en overlijdt in onduidelijke omstandigheden, wellicht in of nabij het crematorium. Edek probeert zichzelf bij de galg van het leven te benemen. SS-bewakers verhinderen dat, waarop hij “Lang leve Polen” roept en de executie volgt.
Belangrijke rol in het verzet
Over de relatie tussen Mala en Edek, de ontsnapping, de gevangenneming en de terechtstelling bestaan verschillende verhalen en veronderstellingen. Die worden gevoed door tegenstrijdige getuigenissen, vooroordelen en framing. Zeker is dat beiden een belangrijke rol spelen in het verzet tegen de Duitse nationaalsocialistische bezetter in hun land en in het vernietigingskamp waar ze verblijven.
Mala wordt op verschillende plaatsen in Borgerhout geëerd. Aan haar huis in de Marinisstraat nummer 7 wordt al in 1947 een gedenkplaat bevestigd. De Pionierdames, een verdwenen Joodse organisatie, nemen het initiatief om hier in 1957 een gedenkplaat aan toe te voegen. Die bevindt zich nu in het lokaal van B’nai B’rith, een Joodse niet-gouvernementele organisatie. Kunstenaar Joachim Lambrechts maakt in 2019 een muurschildering van Mala op een flatgebouw in de Montensstraat. Voorts krijgt in 1994 een plantsoen op de hoek van de Bloemstraat en de Borgerhoutsestraat haar naam.
Expo in het MAS
Wil je meer vernemen over Mala Zimetbaum? Je kunt met haar verhaal kennis maken in de tentoonstelling 'Luister. Verhalen gevonden in de stad', in het MAS, tot zondag 27 augustus 2023, van 10 tot 17 uur. Meer info vind je op de website van het MAS.
Muurschildering in Borgerhout
Ga zeker eens kijken naar de muurschildering van Mala Zimetbaum op een gevel van dienstencentrum Den Bleek in de Montensstraat. Die is het werk van de Borgerhoutse kunstenaar Joachim Lambrechts. Het kunstwerk maakt deel uit van de 'Walls of BoHo'-wandeling langs verschillende streetart-werken in Borgerhout. Je vindt de wandeling terug in een gratis streetart-app.