“Met theater en creativiteit probeerde Lon Landau licht te creëren in de duisternis”

Tom Lanoye draagt zijn jongste roman ‘De Draaischijf’ op aan Lon Landau. Die kunstenaar en decorontwerper was verbonden aan de Koninklijke Nederlandse Schouwburg (KNS) in Antwerpen, een cruciale locatie in Lanoyes boek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Joodse Lon Landau opgepakt. Hij zou zijn deportatie in 1944 niet overleven. “Lon droomde van een poppenspel voor de kinderen in de Dossinkazerne”, vertelt documentairemaakster Nina Landau, een kleindochter van Lons broer. 

Het leven van Lon (Léon) Landau (1910-1945) inspireerde Nina Landau tot de creatie van een kortfilm. Voor haar animatiedocumentaire ‘Lon’ uit 2017 ging ze intensief op zoek naar archiefmateriaal en getuigenissen over Lon. Zo reconstrueerde ze niet alleen een deel van zijn leven, maar ook van zijn persoonlijkheid.

“Lon was de broer van mijn grootvader in een gezin van vijf kinderen. Hij was de enige die de Holocaust niet overleefde. Mijn research leidde me naar archieven, maar ook naar Israël en Washington. Ik zocht en vond drie mensen die Lon gekend hebben.” De drie ooggetuigen zijn intussen overleden. Twee van hen leefden samen met Lon in de Dossinkazerne. Irene Awret en Eva Fastag waren eerder vanuit respectievelijk Duitsland en Polen naar België gevlucht. De derde getuige was toneelschrijver Tone Brulin. “Tone Brulin was als kind aanwezig tijdens theaterrepetities van Groep 111 in de Kroonstraat in Borgerhout”, vertelt Nina Landau. “Lon stond zowat aan het hoofd ervan. Tones getuigenis over Lon was die van een kind. Hij sprak over Lon als een mythische figuur met een kamelenharen jas. De ontmoeting met Lon heeft bij hem duidelijk iets teweeggebracht. Tone sprak over Lon alsof die over de grond zweefde en een enorm aura had. Terwijl je op foto’s net een kleine man ziet.”

Eerste volwaardige scenograaf

Nina Landau denkt dat Lon erg ambitieus was. “Hij had duidelijk regie-ambities, daarom richtte hij volgens mij Groep 111 op. Met die groep bracht hij socialistisch geïnspireerde spreekkoren. Omdat er vele zaken onontdekt blijven, is een deel van mijn verhaal gebaseerd op interpretatie. Ik interpreteer zijn engagement bij Groep 111 als een zoektocht om carrière te maken in het Vlaamse theaterlandschap.”

Toch is het niet als regisseur, maar wel als decorontwerper aan de KNS dat Lon Landau naam maakte. Zijn naam prijkte op de affiches van de KNS naast die van de regisseur. Hij kwam er terecht in de entourage van het koppel Joris Diels en Ida Wasserman, die beiden de inspiratie leverden voor hoofdpersonages in het boek van Tom Lanoye. Acteur en regisseur Diels was directeur van de KNS, Wasserman was actrice. “Toon Brouwers (ere-hoogleraar, auteur en dichter – red.) noemt Lon Landau de eerste volwaardige scenograaf in het Vlaamse beroepstheater”, aldus Nina Landau. “Hij richtte aan de Antwerpse Academie een prijs voor theaterkostuums op en noemde die naar Lon Landau.”

Lange periode van gevangenschap

De aanwezigheid van de Duitse bezetter in Antwerpen gaf Lons leven een drastische wending. Aan de KNS kon hij niet meer blijven werken. Vandaag wordt verteld dat Lon zich aansloot bij het communistische verzet, maar daarvoor zegt Nina Landau geen bewijzen te hebben gevonden. “Wel was hij op z’n minst socialistisch gezind, getuige zijn engagement voor Groep 111. Maar het was uiteindelijk een bezoek aan zijn moeder in Brussel dat leidde tot zijn arrestatie. Lon werd opgepakt en opgesloten in de Dossinkazerne.”

“Het verblijf van Lon in de Dossinkazerne duurde – net als dat van Irene Awret en Eva Fastag – erg lang in vergelijking met heel wat andere mensen. Eva sprak vele talen en werd in de administratie ingezet, Irene was kunstenares en de Duitsers lieten zich graag portretteren door haar. Er zijn speculaties waarom Lon niet sneller op een trein werd gezet. Dat ook hij een artiest was, heeft er mogelijk iets mee te maken. Maar er zijn ook aanwijzingen dat zijn entourage in de Vlaamse theaterwereld ervoor pleitte om hem niet te deporteren. Er zijn documenten die dat lijken te zeggen, zoals een brief van Herman Teirlinck aan het koningshuis. Maar heel duidelijk is het allemaal niet.”

“Het lijkt erop dat Lon zich op de duur niet meer zo bewust was van het gevaar dat hij liep in de Dossinkazerne. Dat vertelde Irene Awret me. Maar, zo gaf ze aan, ook anderen in de kazerne hadden weinig besef van het tragische lot dat hen wachtte. Ze wisten enkel dat mensen op een trein naar werkkampen werden gezet, maar niet wat er precies gebeurde. Lon kwam via Mauthausen terecht in Bergen-Belsen. Hij maakte de bevrijding nog mee, maar stierf aan buiktyfus.” 

Historische documenten en interpretatie

De research van Nina Landau leidde tot een documentaire over de broer van haar grootvader. “Vanuit mijn persoonlijke interesse en achtergrond als criminologe focuste ik me op de vraag wat er met mensen gebeurt als ze vastzitten in gevangenschap. In Lons geval was dat creatief bezig zijn om de omstandigheden het hoofd te bieden. Uit verveling, escapisme en de zoektocht naar een bezigheid bouwde Lon in de Dossinkazerne twaalf marionetten. Daarvoor sprokkelde hij overschotjes. Vandaag zijn er nog twee te bekijken in Kazerne Dossin. Gedurende veertien maanden werkte hij daaraan en hij maakte ook een decor. Lon wilde opvoeringen brengen om de kinderen in het kamp te animeren. Dat spektakel kon hij nooit brengen, want hij werd gedeporteerd. Het is een heel tragisch en triest verhaal, dat tegelijk iets heel moois heeft. Een mens probeert licht te vinden in de duisternis door poppen en marionetten te maken.”

Voor haar documentaire koos Nina Landau bewust voor een specifieke aanpak, namelijk een getekende kortfilm. “Jaren brak ik mijn hoofd over de manier waarop ik een verhaal zou brengen waarover heel weinig beeldmateriaal beschikbaar is. Documentaire en fictie met elkaar verweven kan heel interessant zijn. Uiteindelijk had ik een ingeving toen ik tekeningen van Lon zag. Ik wilde zijn levensomstandigheden – die heel basic waren – beeldmatig vertellen. Zo kwam ik uit bij tekeningen met grijs potlood op een wit blad. Daar komt veel bij kijken: het zijn heel veel potloden en heel veel bladen. Ik baseerde me op historische documenten en foto's, en daartussen zit interpretatie die ik met de illustratrice Penelope Deltour besprak en vormgaf.” 

De oorlog bevatten

Nina Landaus documentaire ‘Lon’ legde – na een vertoning op Canvas – een internationaal festivalparcours af. De film wordt ook vertoond in scholen en heeft een bijhorend lespakket. “Aan de hand van een persoonlijk verhaal wilde ik de grote en soms heel complexe geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog toch behapbaar maken”, vertelt Nina Landau. “Ik denk dat ik aan jonge mensen kan duidelijk maken wat het betekent om tijdens de oorlog gevangen te zitten. Als tiener had ik zelf graag meer persoonlijke verhalen gehoord om de Tweede Wereldoorlog beter te kunnen bevatten.”