De terreur van de V-bommen op Antwerpen spaart ook scholen niet. Op 27 november 1944, om vijf voor elf, valt een V2 op het Hôtel Van de Werve aan de Lange Nieuwstraat in Antwerpen. Niet alleen wordt het herenhuis met de grond gelijkgemaakt, aan de overzijde ondergaat het huis van De Dames van het Christelijk Onderwijs hetzelfde lot. De menselijke tol is zwaar: zes zusters, drie leerlingen en zeven voorbijgangers laten het leven. We reconstrueren de gebeurtenissen aan de hand van een verslag dat destijds werd geschreven door Mère Marie-Emmanuelle, een van de Dames.
“(…) op maandag 27 november 1944, wanneer onze leerlingen hun wekelijks huiswerk inleveren en de opdracht voor de volgende week komen halen, slaat het noodlot toe.
De twee zusjes, Marie-Thérèse Leclef en Nadine Leclef, die op school aangekomen zijn, vragen naar Mère Christiane, een lerares van de voorbereidende afdeling. Zij brengt de meisjes naar de klas. Ze zijn nog maar net terug op de erekoer als ze opgeschrikt worden door een enorme ontploffing en luchtverplaatsing. Het wordt pikdonker."
"Een V2 van bijna 5 ton komt, zonder enige waarschuwing, genadeloos uit de lucht gevallen en zaait dood en vernieling. Wat we zien, wanneer de zwarte rook langzaam optrekt, is verschrikkelijk: onze mooie kapel is verdwenen, de spreekkamers, de burelen van de directie zijn weg, de erekoer… alles in puin.
Paniek overmant ons. Waar zijn onze medezusters? Welke leerlingen zijn op school?
Samen met de reddingswerkers komen de paters Redemptoristen van het Hopland ons ter hulp. Z.E.H. Jules De Keulenaer, pastoor van Sint-Jacob, spreekt de absolutie uit over hen die bedolven zijn onder het puin.
Angst en verwarring alom! Zusters worden weggedragen op brancards. Het Rode Kruis voert de 85-jarige Mère Augustine, die de ramp overleeft, naar het Elisabethziekenhuis. Mère Elisabeth zit geklemd tussen de muur en een zware kast en Soeur Albertine heeft een schedelbreuk en glaswonden in het gelaat. Zij en lichtere gewonden worden verzorgd in het ziekenhuis.
Engelse soldaten helpen onze oude rector (aalmoezenier, geestelijke directeur), de heer Kempenaers, door het venster naar buiten. Hij is gewond. Zijn hoofd bloedt. Hij wordt verzorgd in het Stuyvenbergziekenhuis."
"Wat we zien, wanneer de zwarte rook langzaam optrekt, is verschrikkelijk."
"Maar waar zijn de anderen?
Soeur Donatienne, die we enkel kunnen identificeren door het nummer op haar kleding, omdat ze onherkenbaar is door bloed en stof, wordt om 14 u. uit het puin gehaald. Zij sterft terwijl ze op een brancard naar het mortuarium van onze buren, de Cellebroeders, gebracht wordt. Hoe is het mogelijk dat een zuster die de kapel met de grootst mogelijke toewijding onderhield, zo aan haar einde komt?
Onder het ingezakte plafond van de spreekkamer Bogaerts vinden we om 16 u. het levenloze lichaam van Soeur Régis. Zij had bezoek van haar nichtje, de 13-jarige Blondine Verhaert. Door de kracht van de luchtverplaatsing die de ontploffing veroorzaakt had, komt het meisje op straat terecht. Zij blijkt gewond in het gelaat en wordt met spoed naar het hospitaal gebracht. Voor Soeur Régis, de zeer geliefde lerares handwerk die sedert twee jaar ook portierster was aan de Lange Nieuwstraat, komt alle hulp te laat.
Het wordt laat en donker, maar we blijven verder zoeken bij een krachtig zoeklicht. De paters Redemptoristen Maris en Janssens volharden. Soeur Joachim, 69 jaar, de zuster die gedurende 30 jaar de mensen zeer hartelijk verwelkomde aan de poort van Loyola, zit in haar portierskamertje voorovergebogen op haar naaimachine. Om 23.30u vinden we haar.
De volgende dag, op dinsdag 28 november, zoeken we verder met de moed der wanhoop. Het regent, wat alles nog triester maakt. Iemand ontdekt het lichaam van een meisje. Het wordt naar het mortuarium van de Cellebroeders gebracht. Wie zou het kunnen zijn? Is het Marie-Thérèse Leclef? Van haar wisten we dat ze haar zusje naar school zou brengen. Verwarring later, als ook met zekerheid de lichamen van de twee zusjes, Nadine (8 jaar) en Marie-Thérèse (16 jaar) Leclef, worden geïdentificeerd. Het meisje dat eerst gevonden is, is niet de 16-jarige Marie-Thérèse, maar de 17-jarige Maggy Kerkhofs, een leerling die de school binnenstapte op het moment van de aanslag."
(…)
"De volgende dag, op dinsdag 28 november, zoeken we verder met de moed der wanhoop."
"Het regent. De bakstenen, het gips, de balken steken uit het puin en worden te lijf gegaan met houwelen en spades. Iemand vindt een stuk van een zwart kloosterkleed. Ze brengen ons de schoen van Soeur Marie-Anne. Deze zuster was verantwoordelijk voor en had toezicht in de refter.
De werkmannen blijven zoeken ondanks de vermoeidheid. Mère Christiane moet ook ergens onder het puin liggen. We herkennen haar aan haar uurwerk en vinden de sleutel van de infirmerie.
Ook op 29 november zetten we vroeg in de ochtend de zoektocht verder. We vinden bebloede bakstenen en nog een slachtoffer: Mère Pauline. Twee jaar voordien was ze nog jubilaris. Ze stierf terwijl ze een kruisweg aan het doen was in de kapel. ‘Veni, sponsa Christi. Aujourd’hui ce sont les anges de Dieu qui nous appellent. Recevez la couronne que le Seigneur vous a préparée pour l’éternité.’ ('Kom, bruid van Christus. Vandaag zijn het de engelen van God die ons roepen. Ontvang de kroon die de Heer voor u heeft gemaakt voor de eeuwigheid.')
Het is donderdag 30 november. E.P. Maris en E.H. Putzeys, leraar op Sint-Jan nemen het voortouw in de zoektocht naar het Heilig Sacrament. Ze vinden het tabernakel. De deurtjes zijn uitgerukt. De kelk en de hosties liggen wat verderop in het stof. Maar voor ons is deze vondst een teken dat er nog een sprankeltje hoop is. Ontroerd brengen we alles eerbiedig via de erekoer en de tuin naar onze voorlopige kapel in de grote zaal van de half-internen. ‘C’est un moment bien émouvant! Jésus, notre foi vous adore sous ces infimes espèces. Vous êtes le Christ, le Fils et le Dieu vivant.’ ('Het is een erg ontroerend moment! Jezus, met dit kleine gebaar betuigen wij u ons geloof. U bent de Christus, de Zoon en de levende God.')
Op vrijdag 1 december worden onze medezusters ten grave gedragen. De begrafenis kan niet doorgaan in onze parochiekerk, Sint-Jacob, omdat ook deze gedeeltelijk vernield is door het oorlogsgeweld. We vertrekken om 9.30u naar de kapel van de congregatie van de paters Redemptoristen van het Hopland om afscheid van hen te nemen. Het is een dienst met vier Heren. De scouts dragen de donkerbruine houten kisten van Mère Christiane en Soeur Régis eerbiedig langsheen de haag van zusters. Nadien brengt de lijkwagen ook de andere vier kisten tot voor de communiebank. Veel vrienden en leerlingen wonen de plechtigheid bij. ‘Mon Seigneur et Mon Dieu, donnez-leur le repos éternel.’ ('Mijn Heer en Mijn God, geef hen de eeuwige rust.)
De begrafenisstoet gaat richting Borsbeek waar we ze ter aarde bestellen …. Vaarwel, lieve zusters."
De verwoeste kapel van De Dames.
Moeizame wederopbouw
De ravage is enorm. Verschillende delen van de gebouwen zijn zwaar beschadigd of zelfs verdwenen, waaronder ook de kapel. “We staren in een enorme leegte. Ons hart krimpt ineen”, schrijft Mère Marie-Emmanuelle. Het puin ruimen neemt behoorlijk wat tijd in beslag. Geregeld vinden de zusters voorwerpen die aan een overledene toebehoorden. Intussen verblijven ze zoveel mogelijk in de kelder. De vliegende bommen blijven Antwerpen immers teisteren. Op 28 januari 1945 valt er opnieuw een V1 in de buurt. “Onze adem stokt. Het is nog niet gedaan. De moordtuigen moorden verder”, noteert Mère Marie-Emmanuelle. Slachtoffers vallen er deze keer niet, maar ’s ochtends stellen de zusters vast dat de materiële schade alweer erg groot is. Onder meer de pas vernieuwde daken zijn vernield.
Nadat ze meer dan acht jaar gebruikmaakten van een noodkapel voor hun gebeden en misvieringen, wacht de zusters op 28 mei 1953 een heuglijke dag. Onder klokkengelui wordt de nieuwe kapel van De Dames van het Christelijk Onderwijs ingewijd.
Het verslag van Mère Marie-Emmanuelle en de foto’s komen uit:
Gaudere et Bene Facere, De Dames sinds 1834, Lieve Heyvaert & Dominique Jans, Pandora Publishers, 2021