Portugees diplomaat in Antwerpen (1928 - 1938) redt Joodse families van vervolging.
Ik sta liever langs de kant van God tegen de mens, dan met de mens tegen God (1940).
(foto: Sousa Mendes Foundation)
In de zomer van 1940, bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, is Aristides de Sousa Mendes twee jaar Portugees consul in de Zuid-Franse stad Bordeaux. De jaren voordien bekleedt hij diezelfde functie in Antwerpen (januari 1928-1938). Hij verblijft tijdens zijn Antwerpse jaren aan de Rubenslei en legt er heel wat contacten.
Snel na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog creëert de Duitse opmars ongeziene vluchtelingenstromen. Het Rode Kruis telt zo’n 6 miljoen mensen op de vlucht. Het merendeel onder hen komt uit landen die de Duitse legers binnenvallen, waaronder ook een kleine 2 miljoen Belgen. Het gaat om burgers die het oorlogsgeweld vrezen, politieke vluchtelingen en Joodse families. Veelal verloopt de tocht via Zuid-Frankrijk en Spanje. Hun begeerde bestemming is het ‘neutrale’ Portugal. Van daar ligt de weg open naar Palestina, de Verenigde Staten of Zuid-Amerika.
Evident is dat traject allerminst, want het autoritaire Portugese regime maakt het bijna onmogelijk om het grondgebied te betreden. Aristides de Sousa Mendes beslist om de politiek van zijn land niet te volgen en kiest zo voor de stem van zijn geweten. Vanaf midden juni 1940 kent hij als consul in Bordeaux iedereen die er om vraagt een visum toe om Portugal te kunnen bereiken. Hij maakt daarbij geen onderscheid tussen nationaliteit, religie of ras. Duizenden vluchtelingen kunnen zo aan de Nazivervolging ontsnappen; onder hen ook enkele Antwerpse families. Sousa Mendes boet zwaar voor deze beslissing. Zijn carrière komt abrupt ten einde. En ook voor zijn kinderen is het onmogelijk om in het totalitaire Portugal van de jaren 1950 en 1960 een leven op te bouwen. Hij sterft berooid in 1954.
Sousa Mendes’ kinderen en kleinkinderen ontvangen te Yad Vashem het certificaat als “Righteous Among the Nations” (1967).
Foto: Sousa Mendes Foundation
Hoewel Israël het belang van zijn daden reeds in de jaren 1960 erkent, duurt het tot de jaren 1980 en het ineenstorten van de dictatuur in Portugal voor dit ook in zijn thuisland zal gebeuren.
In de zomer van 1940 zijn de handen van Aristides de Sousa Mendes in Bordeaux gebonden door de strenge Portugese regelgeving. Nu en dan maakt hij een uitzondering en verleent hij aan een enkeling toch een visum. Sousa Mendes is voorzichtig en wil niet worden betrapt. Maar al snel wordt de situatie uitzichtlozer.
Grote groepen vluchtelingen drummen er letterlijk aan de deur van het consulaat. Een keuze dringt zich op. Vanaf 17 juni 1940 kiest hij er dan voor om massaal visa uit te delen aan zij die in nood zijn. Dit gebeurt letterlijk en figuurlijk aan de lopende band, met de hulp van familie en personeel. Wanneer het Portugese ministerie voor buitenlandse zaken beseft wat er gebeurt, annuleert het de geldigheid van alle door Sousa Mendes uitgereikte documenten.
Op 24 juni 1940 roept het autoritaire Portugese regeringshoofd António Salazar zijn consul terug naar Portugal. Aristides de Sousa Mendes neemt zijn tijd en komt pas op 8 juli in zijn geboorteland toe. Daar verdedigt hij dat zijn acties ingegeven zijn door humanitaire overwegingen. Als overtuigd katholiek kan hij de vluchtelingen niet in handen laten vallen van de Duitse invaller. Dit zou het leven van velen onder hen in gevaar hebben gebracht. Bekend is zijn uitspraak dat ‘hij liever langs de kant van God tegen de mens staat, dan met de mens tegen God’.
Op 30 oktober spreekt Salazar persoonlijk de straf voor de consul uit. Hij wordt onmiddellijk verwijderd van zijn post, krijgt voor een jaar de helft van zijn wedde en wordt daarna verplicht zich uit de Portugese diplomatie terug te trekken. Aristides de Sousa Mendes sterft berooid in 1954, op 68-jarige leeftijd.
Gerenommeerde Holocaust historici omschrijven de daden van Aristides de Sousa Mendes als ‘waarschijnlijk de grootste reddingsactie door een individu tijdens de Holocaust’. Exacte cijfers zijn er niet, maar vaak noemt men het cijfer van zo’n tienduizenden uitgereikte visa, waarvan duizenden aan Joodse vluchtelingen. Sousa Mendes’ bijdrage aan het Joodse overleven tijdens de Holocaust, kan dus maar moeilijk overschat worden.
Internationaal komt de erkenning voor de daden van Sousa Mendes er snel. Zo erkent in 1966 het Israëlisch Holocaust herdenkingscentrum Yad Vashem hem als een ‘Righteous Among the Nations’, een titel voorbehouden voor niet-Joden die hun leven op het spel zetten om Joden te redden tijdens de Holocaust. In Portugal duurt het tot het omverwerpen van het dictatoriaal regime met de Anjerrevolutie in 1974 alvorens zijn daden erkend worden. In 1987 biedt de Portugese president officieel zijn excuses aan namens de Portugese overheid. Nog een jaar later keurt het Portugese parlement unaniem een wet goed die Aristides de Sousa Mendes postuum promoveert tot ambassadeur en zijn nakomelingen een schadevergoeding aanbiedt.
Op de vlucht, weg van het oorlogsgeweld: de familie Deutsch
Bernard Deutsch en zijn familie vlucht in 1940 uit Antwerpen. Met een door Sousa Mendes uitgereikt visum slagen ze er in Portugal en uiteindelijk New York te bereiken.
(foto: FelixArchief Antwerpen)
Onder de vele vluchtelingen die in de zomer van 1940 in Zuid-Frankrijk stranden, bevindt zich ook de Joodse familie Deutsch uit Antwerpen. In de jaren voor de oorlog werken vier van de vijf zonen in de Antwerpse diamantindustrie.
Net als vele anderen kiezen ook zij in mei 1940 voor de vlucht. Einddoel: Portugal. Ze bereiken Zuid-Frankrijk, maar stoten daar op een gesloten Spaanse grens. Dictatoriaal Spanje, onder leiding van generaal Franco, laat geen vluchtelingen toe maar is verplicht om vluchtelingen met een Portugees visum in de hand met de trein of privéauto naar Portugal door te laten. Dankzij een Portugees visum uit Bordeaux van Sousa Mendes slaagt de familie Deutsch er uiteindelijk in om Portugal te bereiken. Ook daar dringt de tijd. Het verblijf in Portugal is namelijk maar voorlopig.
Kunstschilder Carol Deutsch besluit in bezet België te blijven. Samen met zijn echtgenote wordt hij in 1943 door de bezetter opgepakt en gedeporteerd.
Foto: Collectie Mu.ZEE Oostende
Het regime onder leiding van António Salazar hanteert al sinds enkele tijd een sterk verstrengd vluchtelingenbeleid. Zo mogen consuls, en dus ook Sousa Mendes, niet langer zelfstandig visa uitreiken aan staatlozen of Joodse personen die niet kunnen bewijzen terug te kunnen keren naar hun land van herkomst. Dat Portugal in de zomer van 1940 toch gaandeweg uitgroeit tot een toevluchtsoord voor duizenden oorlogsvluchtelingen is mede te danken aan de acties van één man: Aristides de Sousa Mendes.
Voor de familie Deutsch in Porto blijft het bang afwachten. Zelfs al hebben ze een geldig visum voor een van deze bestemmingen, de plaatsen op schepen of vliegtuigen zijn beperkt en duur. Met de hulp van familie slaagt Bernard Deutsch en zijn familie er in de VS te bereiken. Ze nemen het Griekse schip, de Nea Hellas en komen op 12 september 1940 aan te New York. Het is exact vier maanden na het begin van hun vlucht. Zij hebben geluk. Een van de vijf broers kiest ervoor om niet te vluchten. Hij, Carol Deutsch, is een ander lot beschoren. Nog voor de oorlog verhuist hij naar Oostende waar hij in de artistieke kringen rond James Ensor terecht komt. Hij trouwt met Fela, eveneens een Joodse vluchtelinge, en krijgt een dochter. Met de stijgende antisemitische maatregelen van de bezetter besluit het gezin onder te duiken. In september 1943 worden Carol en zijn echtgenote opgepakt. Op 20 september worden ze vanuit Kazerne Dossin naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Fela wordt er geselecteerd voor medische experimenten. Haar lot is onbekend. Carol wordt eerst getransporteerd naar het concentratiekamp Sachsenhausen en vervolgens naar Buchenwald. Hij sterft er van uitputting op 20 december 1944. Hun dochter overleeft de oorlog, verborgen in België.
Het symboliseert hoe de handelingen van één persoon het verschil kunnen maken tussen leven en dood. Zonder de moedige inspanningen van Aristides de Sousa Mendes had waarschijnlijk de hele familie Deutsch, en vele anderen met hen, het lot van Carol en zijn echtgenote gedeeld.
Lees meer over Aristides de Sousa Mendes en de mensen die een visum van hem kregen. Via onderzoek in het FelixArchief Antwerpen identificeerde de Sousa Mendes Foundation verschillende van deze personen.